लेखक: नेत्र बहादुर खत्री
नेपालको शिल्पकला, धार्मिक समुदायमा पित्तल वा तामाको धातुमुर्तिमा धार्मिक अनुष्ठान र आस्थाको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहिआएको पाइन्छ । तर यसमा पनि अन्य सामथ्र्यहरू छन, जस्तै नेपालका नेवार जातिमा स–साना पित्तल वा तामाको धातुबाट मूर्तिहरू बनाउने र काष्ट कार्य गर्ने चिरस्थायी विशेषता रहिआएको छ, जसमा धेरैजसो धार्मिक र विशेष गरी बौद्ध धर्म मान्ने नेवारहरू रहेको पाइन्छ । जसमध्ये धेरै जसो ढलान गरिएका शिल्पमुर्तिहरु शताब्दीयौंसम्म भारत र तिब्बतमा निर्यात गरिन्थ्योे र आज भोलि पनि संसारका बिभिन्न मुलुकमा निर्यात गरिंदै आएको छ ।
आजभोलि प्राय त्यस्ता मुर्तिहरु भारतको तमिलनाडु र सुदूर दक्षिणको अन्य भागहरूमा बाँचेका सबैभन्दा साना आकृतिहरूको रुपमा पाउन सकिन्छ । उक्त मन्दिरको विस्तृत झ्याल सहित अधिक काठमा कुँदिएको चित्रणहरु परम्परागत नेवारी वास्तुकलामा आधारित रहेको छ, तर त्यो स्थानमा धातुको मूर्तिकलाको मात्र महत्व रहेको छ । नेपाली मूर्तिकला खास गरी गुप्त र पाला साम्राज्यहरूको भारतीय कलाको मूर्तिकला र कलात्मक शैलीबाट प्रभावित छन् । धेरै बाँचेका मूर्तिहरूले हिन्दू र बौद्ध दुबैबाट लिइएको धार्मिक व्यक्तित्व र विषयवस्तुलाई चित्रण गर्दछ ।
मध्ययुगीन भारतीय कालखण्डमा जस्तै, नेपाली परम्परागत कलाकारहरू ऐतिहासिक रूपमा प्रायः नेवार र बौद्ध धर्मको छुट्टै गैर मठमा परेका थिए । तिनीहरूको आफ्नै जातजाति र समाजिक प्रणाली थियो यद्यपि कलाकारहरूले धेरै हदसम्म समान शैलिमा दुबै हिन्दू र बौद्ध मूर्तिकलाहरूमा काम गरे । उनीहरूको प्रायः काठमाडौं उपत्यकामा बसोबास रहेको थियो । हाल नेपाली इतिहासमा अरनिको लाई एक मुख्य वास्तुकार र चित्रकारको रूपमा लिइन्छ । उनी नेपालका एक प्रसिद्ध धातु मूर्तिकार थिए ।
सन् १२७८ मा अरनिकोको नेतृत्वमा शिल्पकारहरूको एउटा समूहको गठन भयो र धातुकलाको लागि शिल्पकारहरूको एउटा समूह अरनिको नेतृत्वमा तिब्बत पठाइयो र पछि उनीहरु त्यहीँ चीनको कुबिलाइ खानको दरबारमा कालाकारको रुपमा बसोबास गरेको थियो ।
सत्तारूढ लिच्छवी परिवारको नाममा लिच्छवी अवधि सन् ४०० देखि ७५० सम्म रहेको थियो। लिच्छवी राजा मानदेवले खडा गरेको बामन ट्राइबिक्रमको मूर्तिलाई नेपालको सबैभन्दा पुरानो शिल्पकार कला मानिन्छ । लिच्छवी मूर्तिकलाहरु प्रायः भगवान विष्णु, उसका विविध शत्रुहरु र विष्णु अवतारहरुलाई बिभिन्न पत्थर मुर्तिद्वारा प्रतिनिधित्व गर्दछन । प्रारम्भिक कलामा स्थानीय विद्यालय बाट धातुकलाको शिक्षण प्रशिक्षण भएको देखिँदैन, तर इक्ष्वाकु गुप्त स्कूल र पाला स्कूलको अवधि अन्तर्गत वभिन्न मुर्तिहरु निर्माण गरिएको थियो।
लिच्छवी अवधिमा बनाइएको मूर्तिकारमा पालिञ्चोक भगवती, बुढानिलकंण्ठ आदि मूर्तिहरू हुन् । चागुँनारायण मन्दिर भित्र र यसको वरपर साथै पलाञ्चोक भगवतीको मूर्ति, बुढानीलकण्ठको मूर्ति लिच्छवी अवधिमा बनेका मूर्तिहरूको केही गतिलो प्रमाणको रुपमा लिन सकिन्छ । लिच्छवी कलाको मूर्तिकलाहरु भारतकालका मुर्तिकला र बिभिन्न मुर्तिहरुसंँग तुलना गर्न सकिन्छ र उक्त अवधिलाई नेपालको धातु मुर्तिकलाको सुनौलो सुरुवात समय रहेको थियो भन्न सकिन्छ ।
मल्लकाल अवधिमा काठमाडौं उपत्यकामा ५ सय वर्षसम्म भन्दा बढी अवधि सम्म रह्यो । उक्त अबधिमा व्यापार, कृषि, धर्म र संस्कृति फष्टायो र यसले पवित्र कलाको उत्पादन तथा विकाशमा उल्लेखनीय भुमिका खेलेको थियो । मल्लकालका शासकहरूले बौद्ध र हिन्दू मान्यता र परम्परा दुवैको संरक्षण र संवर्धन गरे , जसको कारणले गर्दा कला र मूर्तिकलामा दुबै प्रकारको धार्मिक प्रतिमाको विकास भयो ।
काठमाडौं उपत्यकामा बसोबास गर्ने नेवार समुदायहरू यस क्षेत्रको माध्यमबाट बृहत् यात्रा र अध्ययन गरे जसले गर्दा सम्पूर्ण क्षेत्रका कलात्मक शैलीको विकास, विस्तार र प्रभावशाली उपस्थिति भयो र आफ्नै प्रभाव रह्यो । यस अवधिमा गणेश, शिव, विष्णु, सूर्य, लक्ष्मी, सरस्वती, गौतम बुद्ध आदि लगायतका देवताहरूको प्रतिमा निर्माण गरियो ।
त्यस समयमा राजा र देवताहरूको अरू चित्रहरू पनि साधारण अवस्थामा थिए तर प्राविधिक क्षेत्रमा भएका प्रगतिहरूले कला विकास, गहनाको मूर्तिकला र तान्त्रिक सोच तथा अभ्यासमा आधारित कलालाई नियममा समावेश गराइदियो । मूर्तिहरूको विकासबिशेष गरि मल्ल कालमा चरमोत्कर्षमा पुगेको पाइन्छ । किनभने मल्ल अवधिमा धेरै जसो प्रख्यात शिल्पकला परिचित भइसकेका थिए । जसले गर्दा नेपालको इतिहासमा मल्ल अवधि लाई मूर्तिकलाको लागि सुनौलो अवधिको रूपमा पनि लिइन्छ ।